دانلود ترجمه ی فارسی کتاب بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر pdf

متن اعراب گذاری شده به همراه ترجمه و  و شرح مختصر  کتاب بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر تالیف امام خمینی(ره) در حجم 196 صفحه پی دی اف (pdf) به صورت تحت الفظی، روان، پاراگراف به پاراگراف  به زبان فارسی

موضوع این فایل ترجمه فارسی، شرح مختصر  و متن اعراب گذاری شده ‎ کتاب بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر تالیف امام خمینی(ره) می باشد.

مخفی نماند که این اثر توسط امام خمینی(ره) تالیف گردیده و به تحلیل و تبیین قاعده «لاضرر» می پردازد. این قاعده، که از قواعد مهم فقهی به شمار می آید، برگرفته از روایت شریف «لاضرر ولاضرار فی الاسلام» از پیامبر اکرم(ص) است که از شهرت روایی و ـ یا به ادعای برخی ـ تواتر روایی برخوردار می باشد. امام خمینی(رحمه الله علیه) در این اثر، ضمن ذکر احادیث ذی ربط، طی نه فصل و چهار تنبیه، به بررسی و تحلیل مفاد حدیث، فرق بین «ضرر» و «ضرار»، چگونگی حکومت و تقدم قاعده «لاضرر» بر ادله احکام اولیه و سایر متفرعات و اشکالات بر آن به تفصیل بحث کرده اند.

«بدائع الدرر في قاعدة نفي الضرر»

مُقَدِّمَة

مُقَدّمَةٌ في ذِكرِ الأَحادِيثِ المَربوطَةِ بِالْمَقَامِ

فَصْلٌ فِي حَالِ وُرُودِ لاَ ضَرَرَ فِي ضِمْنِ اَلْقَضَايَا وَ مُسْتَقِلاً

فَصْلٌ فِي اَلْإِشْكَالاَتِ اَلْوَارِدَةِ عَلَى وُرُودِهِ فِي ذَيْلِ اَلشُّفْعَةِ وَ مَنَعَ فُضُولَ اَلْمَاء

فَصْلٌ فِي تَأْييدِ عَدَمِ وُرودِهِ فِي ذَيْلِ القَضيَّتَيْنِ

فَصْلٌ فِي حَالِ كَلِمَتَي ( فِي الإِسْلامِ ) وَ ( عَلَى مُؤْمِنٍ ) فِي الحَديثِ

فَصْلٌ فِي ذِكرِ مَعْنَى مُفْرَداتِ الحَديثِ

فِي الفَرْقِ بَيْنَ الضَّرَرِ وَ الضِّرارِ

فَصْلٌ فِي مُفادِ الجُمْلَةِ التَّرْكيبيَّةِ

فِي مُحْتَمَلاتِ كَلامِ الشَّيْخِ قُدِّسَ سِرُّهُ

فِي وُجوهِ الحَقيقَةِ الِادِّعَائِيَّةِ

فِي كَلامِ بَعْضِ الأَعاظِمِ وَ نَقْدِهِ

فَصْلٌ: البَحْثِ فِي مُحْتَمَلاتِ كَلامِ الشَّيْخِ

فِي الإِشْكالاتِ المُشْتَرَكَةِ

فِي الإِشْكالاتِ الغَيْرِ المُشْتَرَكَةِ

فَصْلٌ فِي حَالِ الِاحْتِمالِ الثّالِثِ

فَصْلٌ حَوْلَ المَذْهَبِ المُخْتارِ فِي مَعْنَى الرِّوايَةِ

نَتيجَةُ مَا أَصَّلنَاهُ :

المُخْتارُ و آرَاءُ الأَعْلامِ

إِشْكالٌ و دَفْعٌ :

تَنْبيهاتٌ

التَّنْبيهُ الأَوَّلُ: فِي الإِشْكالِ عَلَى القاعِدَةِ

فِي جَوابِ بَعْضِ الأَعاظِمِ عَنْ الإِشْكالِ

مُناقَشَةُ الجَوابِ المُتَقَدِّمِ

التَّنْبيهُ الثَّانِي فِي حُكومَةِ القاعِدَةِ عَلَى أَدِلَّةِ الأَحْكامِ الأَوَّليَّةِ

التَّنْبيهُ الثّالِثُ: فِي تَحَمُّلِ الضَّرَرِ وَ الإِكْراهِ عَلَى الإِضْرارِ

فِي الاكِّراهِ عَلَى الإِضْرارِ :

التَّنْبيهُ الرّابِعُ: فِي مَا يَكونُ التَّصَرُّفُ فِي مِلْكِهِ موجِبًا لِتَضَرُّرِ الغَيْرِ

فِي تَقْريرِ تَعَارُضِ الضَّرَرَيْنِ و جَوابِهِ

تَقْريرٌ آخَرُ لِلتَّعَارُضِ وَ جَوابُهُ

مُقَدِّمَة

الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ اَلصَّلاَةُ وَ السَّلامُ عَلَى أَشْرَفِ الأَنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلِينَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى أَعْدائِهِمْ أَجْمَعِينَ إِلَى يَوْمِ اَلدِّينِ، وَ بَعْدُ فَيَقُولُ اَلْعَبْدُ اَلْمِفْتَاقُ إِلَى رَبِّهِ رُوحُ اَللّٰهِ اِبْنُ اَلْمَرْحُومِ اَلسَّيِّدُ مُصْطَفَى اَلْمُوسَوِيُّ اَلْخَمِينِيُّ نَزِيلُ قُمْ حَرَمَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ.

 إِنِّي لِمَا اِنْتَهَيْتُ فِي الدَّورةِ الأُصولِيَّةِ إِلَى مَا جَرَى عَلَى قَلَمِ اَلْمُحَقِّقِ الْخُرَاسَانِيِّ قُدِّسَ سِرُّهُ اسْتِجْراراً وَ اسْتِطْرَاداً فِي قَاعِدَةٍ نَفْيِ الضَّرَرِ وَ الضِّرَارِ تَبَعاً لِشَيْخِهِ الْعَلاَّمَةِ الْأَنْصَارِيِّ رَحمَةُ اللّٰهِ عَلَيهِ أَحبَبتُ أَنْ أَفْرَدَ رِسَالَةً مُسْتَقِلَّةً فِيهَا مُفْرَزَةً عَنْ تَعْلِيقَتِي عَلَى اَلْكِفَايَةِ لِطُولِ اَلْمُبَاحِثِ الْمُتَعَلِّقَةِ بِهَا وَ خُرُوجِ اسْتِيفَاءِ الْبَحْثِ عَنْ جَمِيعِهَا عَنْ طَوْرِ اَلتَّعْلِيقَةِ وَ رَسْمِ اَلتَّحْشِيَةِ فَحَرَّرْتُ مَبانِيَها وَ مَطَالِبَهَا حَسَبَ مَا أَدَّى إِلَيْهِ نَظَرِي الْقاصِرُ وَ رَتَّبتُها عَلَى مُقَدِّمَةٍ وَ فُصُولٍ وَ تنبِيهاتٍ:

بعد از حمد و ستایش خداوند…

همانا از آنجا که در دوره ی تدریس اصول، نهایتاً به قاعده ی نفی ضرر و ضرار رسیدیم که به صورت غیر مستقل و استطرادی بر قلم محقق خراسانیB به تبعیّت از شیخ انصاریB جاری گشته، صلاح دیدم که رساله ی مستقلی در این قاعده و جدای از شرح من بر کفایه تدوین کنم؛ چرا که مباحث مرتبط با قاعده ی «نفی ضرر و ضرار» مفصّل بوده و پرداختن به تمام آن ها از روش شرح و طریقه­ی حاشیه زدن، خارج است. پس به همین جهت، مبانی و مباحث قاعده ی «نفی ضرر و ضرار» را بر حسب آنچه به ذهن ناتوانم می رسد، به نگارش در آوردم و آن را بر یک مقدمه و چند فصل و چند تنبیه تنظیم کردم.

مُقَدّمَةٌ في ذِكرِ الأَحادِيثِ المَربوطَةِ بِالْمَقَامِ

مقدمه: در بیان أحادیث مربوط به قاعده نفی ضرر

وَ هِيَ كَثِيرَةٌ

و این أحادیث زیاد هستند:

مِنْهَا: مَا رَوَاهُ فِي اَلْكَافِي عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللّٰهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ «إِنَّ سَمُرَةَ بْنَ جُنْدَبٍ كَانَ لَهُ عَذْقٌ فى حَائِطٍ لِرَجُلٍ مِنَ الْأَنْصارِ وَ كَانَ مَنْزِلُ اَلْأَنْصَارِيِّ بِبَابِ اَلْبُسْتَانِ فَكَانَ يَمُرُّ بِهِ إلى نَخْلَتِهِ وَ لاَ يَسْتَأْذِنُ فَكَلَّمَهُ اَلْأَنْصَارِيُّ أَنْ يَسْتَأْذِنَ إِذَا جَاءَ فَأَبَى سَمُرَةُ فَلَمَّا تَأبَى جَاءَ الْأَنْصَارِيُّ إِلَى رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَشَكَا إِلَيْهِ وَ خَبَّرَهُ الْخَبَرَ فَارْسَلَ إِلَيْهِ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ خَبَّرَهُ بِقَوْلِ اَلْأَنْصَارِيِّ وَ مَا شَكَا وَ قَالَ إِذَا أَرَدْتَ اَلدُّخُولَ فَاسْتَأْذِنْ فَأَبَى، فَلَمَّا أَبَى سَاوَمَهُ حَتَّى بَلَغَ بِهِ مِنَ الثَّمَنِ مَا شَاءَ اللّٰهُ فَأَبَى أَنْ يَبِيعَ، فَقَالَ لَكَ بِهَا عَذْقٌ يُمَدُّ لَكَ فِي اَلْجَنَّةِ فَأَبَى أَنْ يَقْبَلَ فَقَالَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لِلْأَنْصَارِيِّ إِذْهَبْ فَاقْلَعْهَا وَ اِرْمِ بِهَا إِلَيْهِ فَإِنَّهُ:« لاَ ضَرَرَ وَ لاَ ضِرَارَ».

از جمله این أحادیث، حدیثی است که ثقةالاسلام کلینیB در کتاب کافی از چندین نفر از أصحاب ما، از أحمد بن محمّد بن خالد، از پدرش، از عبد اللَّه بن بكير، از زرارة، از امام باقر,، روایت کرده است که ایشان فرمود: همانا سمرة بن جندب درخت خرمايى داشت كه خرما داده بود، و در باغ مردى از انصار قرار گرفته بود، و خانۀ آن شخص نيز در قسمت ورودى آن باغ واقع شده بود؛ سمرة بن جندب پيوسته از منزل او عبور مى‌كرد و نزد درخت خود مى‌رفت، ولى اجازۀ ورود نمى‌گرفت. پس آن مرد انصارى به سمرة بن جندب گفت: هنگام ورود اجازه بگيرد، ولى سمره اين را نپذيرفت. درپى عدم پذيرش سمره، مرد انصارى نزد رسول خدا 2 رفت و به آن حضرت شكايت كرد و جريان را بازگو كرد. رسول خدا 2 به دنبال سمره فرستاد و گفتار انصارى و شكايت او را به سمره اطلاع داد و فرمود: اگر خواستى وارد شوى، اجازه بگير. سمره نپذيرفت و درپى آن، رسول خدا 2 در مورد قيمت درختش با او سخن گفت تا آن‌كه به قيمت بسيار بالايى رسيد، ولى باز هم از فروش درخت، خوددارى كرد. آن‌گاه حضرت2 فرمود: در ازاى اين درخت خرما، درخت خرمايى در بهشت بپذير. ولى باز هم از پذيرش آن خوددارى كرد. وقتى كار به اين‌جا كشيده شد، رسول خدا 2 به انصارى فرمود: برو و درختش را از ريشه به درآور و آن‌را پيش رويش بيفكن؛ چون لا ضرر و ضرار.

قَالَ فِي الْوَسَائِلِ وَ رَوَاهُ اَلصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ نَحْوَهُ وَ رَوَاهُ اَلشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ مِثْلَهُ.

شیخ حر عاملیB در کتاب وسائل الشیعة گوید:  شیخ صدوق با سند خود از ابن بکیر مانند این حدیث را روایت کرده است. و شیخ طوسی با سند خود از أحمد بن محمد خالد مثل این حدیث را روایت کرده است.

و عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بنْدَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللّٰهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَبْدِ اللّٰهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ:« إِنَّ سَمُرَةَ بْنَ جُنْدَبٍ كَانَ لَهُ عَذْقٌ وَ كَانَ طَرِيقُهُ إِلَيْهِ فِي جَوْفِ مَنْزِلِ رَجُلٍ مِنَ اَلْأَنْصَارِ فَكَانَ يَجِيءُ وَ يَدْخُلُ إِلَى عَذْقِهِ بِغَيْرِ إِذْنٍ مِنَ اَلْأَنْصارىِّ فَقَالَ اَلْأَنْصَارِيُّ يَا سَمُرَةُ لاَ تَزَالُ تَفْجَأنَا عَلَى حَالٍ لاَ نُحِبُّ أَنْ تَفْجَأَنَا عَلَيْهَا فَإِذَا دَخَلْتَ فَاسْتَأْذِنْ فَقَالَ لاَ أَسْتَأْذِنُ فِي طَرِيقٍ وَ هُوَ طَرِيقِي إِلَى عَذْقِي، قَالَ فَشَكَاهُ الْأَنْصَارِيُّ إِلَى رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ إِنَّ فُلَاناً قَدْ شَكَاكَ وَ زَعَمَ أَنَّكَ تَمُرُّ عَلَيْهِ وَ عَلَى أَهْلِهِ بِغَيْرِ إِذْنِهِ فَاسْتَاذِنْ عَلَيْهِ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَدْخُلَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللّٰهِ أَسْتَأْذِنُ فِي طَرِيقِي إِلَى عَذْقِي؟! فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ خَلِّ عَنْهُ وَ لَكَ مَكَانَهُ عَذْقٌ فِي مَكَانِ كَذَا وَ كَذَا فَقَالَ لَا قَالَ فَلَكَ اِثْنَانِ قَالَ لاَ أُريدُ فَلَمْ يَزَلْ يَزِيدُهُ حَتَّى بَلَغَ عَشَرَةَ أَعْذَاقٍ فَقَالَ لَا قَالَ فَلَكَ عَشَرَةٌ فِي مَكَانٍ كَذَا و كَذَا فَأَبَى فَقَالَ خَلِّ عَنْهُ وَ لَكَ مَكَانَهُ عَذْقٌ فِي الْجَنَّةِ قَالَ لَا أُرِيدُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِنَّكَ رَجُلٌ مُضَارٌّ وَ لاَ ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ عَلَى مُؤْمِنٍ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ بِهَا رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَقُلِعَتْ ثُمَّ رَمَى بِهَا إِلَيْهِ وَ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِنْطَلِقْ فَأَغْرِسْهَا حَيْثُ شِئْتَ.

و از عليّ بن محمّد بن بندار،  از أحمد بن أبي عبد اللَّه‌،  از پدرش، از برخی أصحاب ما ، از عبد اللَّه بن مسكان‌، از زرارة، از امام باقر, روایت شده که ایشان فرمود: سمرة بن جندب نخلى داشت كه راه عبورش از داخل منزل مردى از انصار مى‌گذشت و او همواره بدون اجازه، در رفت و آمد بود. روزى مرد انصارى به او گفت: اى سمره! هميشه بى خبر برما وارد مى‌شوى كه ما دوست نداريم درآن موقع بيايى. پس به هنگام وارد شدن به منزل اجازه بگير. سمره پاسخ داد: براى عبور از راه، اجازه نمى‌گيرم و راه رسيدن به نخل، منزل تو است. مرد انصارى خدمت حضرت رسول2 رسيد و شكايت كرد. پيامبر2 به دنبال سمره فرستاد و او به خدمت رسيد. پيامبر2 به سمره فرمود: فلانى ـ به خاطر ورود بى اجازه بر او و خانواده اش ـ، از تو شكايت دارد. هنگام ورود، اجازه بگير. سمره جواب داد: اى پيامبر خدا! آيا براى عبور از راه منتهى به نخل، اجازه بگيرم؟ پيامبر2 فرمود: ازآن نخل دست بردار و به جاى آن نخلى در مكان ديگر بپذير. سمره گفت: خير، پيامبر 2 فرمود: با دو نخل تعويض نما، گفت: قصد تعويض ندارم. همين طور پيامبر2 تعداد را تا ده نخل، بالا برد و فرمود: با ده نخل درفلان مكان عوض كن. سمره نپذيرفت. پيامبر2 فرمود: ازآن دست بردار و با نخلى در بهشت عوض كن. گفت: خير.  سپس پيامبر2 به او فرمود: تو كسى هستى كه به ديگران ضرر مى‌رسانى و ضرر زدن و ضرر رساندن بر برادر مؤمن روا نيست. بعد از آن، پيامبر2 دستور داد نخل را كندند و جلوى سمره انداختند و خطاب به او فرمود: برو هرجا مى‌خواهى درختت را بكار.  

وَ مِنْها: مَا فِي الْوَسَائِلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ اَلْحَسَنِ اِبْنِ زِيَادٍ الصَّيْقَلِ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ «كَانَ لِسمرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ نَخْلَةٌ فِي حَائِطِ بَنِي فُلاَنٍ فَكَانَ إِذَا جَاءَ إِلَى نَخْلَتِهِ يَنْظُرُ إِلَى شَيْءٍ مِنْ أَهْلِ اَلرَّجُلِ يَكْرَهُهُ اَلرَّجُلُ . قَالَ فَذَهَبَ الرَّجُلُ إِلَى رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَشَكَاهُ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللّٰهِ إِنَّ سَمُرَةَ يَدْخُلُ عَلَيَّ بِغَيْرِ إِذْنِي فَلَوْ أَرْسَلْتَ إِلَيْهِ فَأَمَرْتَهُ أَنْ يَستَأْذِنَ حَتَّى تَأْخُذَ أَهْلِي حِذْرَهَا مِنْهُ فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَدَعَاهُ فَقَالَ يَا سَمُرَةُ مَا شَأْنُ فُلاَنٍ يَشْكُوكَ وَ يقُولُ يَدْخُلُ بِغَيْرِ إِذْنِي فَتَرَى مِنْ أَهْلِهِ مَا يَكْرَهُ ذَلِكَ يَا سَمُرَةُ اِسْتَاذِنْ إِذَا أَنْتَ دَخَلْتَ. ثُمَّ قالَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يَسُرُّكَ أَنْ يَكُونَ لَكَ عَذْقٌ فِي الْجَنَّةِ بِنَخْلَتِكَ قَالَ لاَ قَالَ لَكَ ثَلاَثَةٌ قَالَ لَاَ قَالَ مَا أَرَاكَ يَا سَمُرَةُ إِلاَّ مُضارّاً اِذْهَبْ يا فُلاَنُ فَاقْطَعْهَا وَ اضْرِبْ بِها وَجْهَهُ».

و از جمله­ی این احادیث، حدیثی است که در کتاب وسائل الشیعة از محمد بن علی بن الحسین، با سند خود از حسن ابن زیاد الصّیقل از أبی عبیدة الحذاء نقل شده که گوید: امام باقر, فرمود: سَمُرَه بن جُندب، نخلى در حياط خانه يكى از انصار داشت. وقتى كه به نخلش سر مى زد، به چيزهايى از خانواده مرد نگاه مى كرد كه او بدش مى آمد. مرد نزد رسول خدا2 رفت و از او شكايت كرد و گفت: اى رسول خدا، سمره بدون اجازه من وارد خانه من مى­شود. اگر او را مى خواستى و دستور مى دادى تا قبل از آمدن به خانه من، اجازه بگيرد تا همسرم خودش را از نگاه او دور سازد، ممنون مى شدم. رسول خدا2 كسى را به دنبالش فرستاد و فرمود: اى سمره، چرا فلانى از تو شكايت مى كند و مى گويد كه بدون اجازه وارد خانه اش مى شوى و زن او را در وضع ناخوشايندى مى بينى؟ اى سمره، وقتى داخل مى شوى، اجازه بگير. آيا به اينكه در بهشت درختى در مقابل نخلت داشته باشى، خشنود مى شوى؟ گفت: نه. فرمود: در مقابل آن سه نخل به تو مى دهم. گفت: نه. فرمود: اى سمره، تو تنها به دنبال آزار و اذيت هستى. فلانى برو و آن را از ریشه در آور و به صورتش بزن!

ادامه ی احادیث…(که در فایل موجود می باشد)

فَصْلٌ فِي حَالِ وُرُودِ لاَ ضَرَرَ فِي ضِمْنِ اَلْقَضَايَا وَ مُسْتَقِلاً

فصلی در کیفیّت و چگونگی ورود «لا ضرر»(در ضمن قضاوت­ها و به صورت مستقل­ و جداگانه)

لاَ يَنْبَغِي اَلْإِشْكَالُ فِي صُدُورِ قَوْلِهِ لاَ ضَرَرَ وَ لاَ ضِرَارَ لاِشْتِهَارِهِ بَيْنَ اَلْفَرِيقَيْنِ وَ وُرُودِ الرِّوايَاتِ المستفيضةِ المُتَضَمِّنةِ لَهُ كَمَا أَنَّ وُرُودَهُ في ضِمنِ قَضيَّةِ سَمُرَةَ بْنِ جُنْدَبٍ مِمَّا لاَ إِشْكَالَ فِيهِ

شایسته نیست در صدور عبارت «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» از معصوم, اشکال شود؛ زیرا این روایت میان شیعه و سنى مشهور است، و روایاتی که در بر دارنده عبارت «لاضرر و لاضرار» است، در حد مستفیض وارد گردیده، همچنان که بى هیچ تردیدى، این عبارت در ضمن ماجرای سمرة بن جندب وارد شده است؛

فَقَدْ وَرَدَ مِنْ طُرُقِنَا بِتَوَسُّطِ اَلْكَافِي وَ الْفَقِيهِ وَ اَلتَّهْذِيبِ بِأَسَانِيدَ مُخْتَلِفَةٍ مَعَ اِخْتِلاَفٍ فِي المتون اِخْتِلاَفاً غَيْرَ جَوْهَرِيٍ يَطْمَئِنُّ اَلنَّاظِرُ فِيهَا بِأَنَّ هَذَا اَلاِخْتِلاَفَ إِنَّمَا وَقَعَ لِأَجْلِ النَقلِ بِالْمَعْنَى وَ اِخْتِلاَفِ دَوَاعِي اَلنَّاقِلِينَ فِي نَقْلِ تَمَامِ اَلْقَضِيَّةِ وَ اِسْقَاطِ بَعْضِهَا.

پس همانا «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» ، توسط کتاب الکافی، الفقیه، التهذیب از طرق معتبر نزد ما شیعیان، با سند های مختلف و با اختلاف در متن روایات، وارد گردیده که البته این اختلاف در متن روایات، اختلافی ماهوی نبوده، به گونه ای که نظاره­گر در این روایات، به یقین و اطمینان می رسد که این اختلاف تنها به جهت نقل به معنا و به جهت اختلاف انگیزه های ناقلین در نقل تمام ماجرا و حذف بخشی از آن، رخ داده است.

فَمُرْسَلةُ زُرَارَةِ مُشْتَمِلَةً عَلَى خصوصياتٍ أَكْثَرَ مِنْ مُوثَّقَتِهِ وَ مِنْ رِوَايَةِ اَلْحَذَّاءِ فَإِنَّهَا مَعَ اِشْتِمَالِهَا عَلَى غَالِبِ خُصُوصِيَّاتِ اَلْقَضِيَّةِ جَمَعْتَ فِي نَقْلِ قَوْلِ رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بَيْنَ قَولِهِ إِنَّكَ رَجُلٌ مُضَارٌ وَ قَوْلِهُ لاَ ضَرَرَ وَ لاَ ضِرَارَ وَ كَلِمَةِ عَلَى مُؤْمِنٍ و قَوله اِنْطَلِقْ فَاغْرِسْهَا حَيْثُ شِئْتَ مِمَّا قَدْ أَهْمَلْتَ الْمُوثَقَةَ وَ رِوَايَةَ اَلْحَذَّاءِ كَذَلِكَ بَعْضُ فَقَرَاتِهَا وَ سَيَأْتِي اَلتَّعَرُّضُ لِذَلِكَ

بنابراین مرسله ی زراره در بردارنده ی جزئیّات ببیشتری نسبت به موثقه ی زراره و روایت حذّاء است؛ پس همانا مرسله ی زراره علاوه بر متضمّن بودن بیشتر جزئیات ماجرا، در نقل قول پیامبر2 بین عبارت « انّک رجلٌ مضارٌّ» و عبارت «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» و کلمه ی « المؤمن» و عبارت «انطلق فاغرسْها حيث شئت» جمع کرده و یکجا ذکر گردیده­اند، در حالی که موثقه­ی زراره و نیز روایت حذّاء، برخی از این فقرات مذکور را فرو گذاشته است، که به زودی بیان آن می­آید.  

 وَ قَدْ وَرَدَ فِي ضِمْنِ ثَلاَث قَضَايَا أُخْرَى إِحْدَاهَا فِي ضِمنِ قَضِيَّةِ اَلشُّفْعَةِ وَ ثانِيَتُها في ضِمنِ قَضِيَّةِ عدم مَنَعَ فَضْلَ الْكَلاءِ وَ نَرْجِعُ إِلَى الْبَحْثِ فِيهِمَا وَ ثَالِثَتُهَا فِي ضِمْنِ قَضِيَّةِ هَدْمِ اَلْجِدَارِ لِإِضْرَارِ اَلْجَارِ كَمَا فِي رِوَايَةِ اَلدَّعَائِمِ اَلْمُتَقَدِّمَةِ

و جمله «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» در ضمن سه قضاوت و ماجرای دیگر وارد شده است:

 قضیه اول:  در ضمن قضیه­ی شفعه

قضیه دوم: در ضمن قضیه­ی عدم منع گسترش گياه و مراتع. و به زودی به بحث و بررسی در این دو قضیه باز می گردیم.

قضیه سوم: در ضمن قضیه­ی تخریب دیوار به قصد إضرار به همسایه، همچنان که در روایت دعائم الاسلام -که قبلا تقدّم یافت- نقل شد.

وَ يُمْكِنُ أَنْ يُقَالَ إِنَّ مَا فِي الدَّعَائِمِ ظَاهِرٌ فِي اسْتِقْلَالِ وُرُودِ لَا ضَرَرَ عَن رَسُولِ اللّٰهِ لَكِنَّهُ احْتِمَالٌ لاَ يَعُولُ عَلَيْهِ وَ لَيْسَ ظُهُوراً لَفْظِياً وَ اسْتِشْهَادُهُ بِقَوْلِهِ صَلَّى اللّٰه عَلَيهِ وَ آلهِ لا يَدُلُّ عَلَى كَونِهِ قَضِيَّةً مُسْتَقِلَّةً مِنْ قَضايا رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ؛ هَذَا حَالُ وُرُودِهِ فِي ضِمْنِ اَلْقَضَايَا.

و ممکن است گفته شود: به راستی آنچه در روایت دعائم الاسلام آمده، ظاهر در این است که عبارت «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» مستقل و به صورت روایتی جداگانه از پیامبر2 صادر و وارد گردیده، اما این ظهور، صرفاً احتمالی است که اعتمادی بر آن نیست و ظهوری لفظی نبوده [تا قابل اعتماد باشد] و صرف استشهاد به قول پیامبر2، دلالت بر مستقل بودن آن قضیه از سایر قضایای پیامبر ندارد.

این، کیفیت ورود «لاضرر» در ضمن قضایا و وقایع بود.

و قَدْ وَرَدَ فِي مَوارِدَ مُسْتَقِلًّا مِنْهَا مُرْسَلَةُ دَعَائِمَ الْإِسْلامِ الثَّانِيَةِ و مَرَاسِيلُ الصَّدُوقِ و اَلشَّيْخِ وَ اِبْنِ زُهْرَةَ وَ اَلْعَلامَةِ وَ اِبْنِ الاثِيرِ وَ مِنْهَا مَا فِي مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلِ

و همانا جمله «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» در چندین مورد، مستقلاً و به صورت جداگانه [نه در ضمن یک قضیّه] وارد گردیده است: از جمله آن موارد: مرسله ی دوم دعائم الاسلام و مرسله های شیخ صدوق، شیخ طوسی، ابن زهره، علامه حلی و ابن اثیر می باشد. و از جمله آن موارد: حدیثی است که در کتاب مسند أحمد بن حنبل نقل شده است.

هَذَا مَا وَقَفْنَا عَلَيْهِ مِنْ نَقْلِهِ مُسْتَقِلاً لَكِنَّ إِثْباتَ اسْتِقْلالِهِ بِهَا مُشْكِلٌ لِعَدَمِ حُجِّيَةِ تِلْكَ اَلْمَراسِيلِ وَ عَدَمِ ظُهُورِهَا فِي كَوْنِهِ صَادِراً مُسْتَقِلاً وَ لَعَلَّ اِسْتِشْهَادَهُمْ إِنَّمَا يَكُونُ بِمَا فِي ذَيْلِ قَضيَّةِ سَمُرَةِ اِبْنِ جُنْدَبٍ وَ اِحْتِمَالِ أَخذِ بَعضِهِم مِنْ بَعْضٍ وَ لَا تَكُونُ إِلاَّ مُرْسَلَةً وَاحِدَةً وَ كِتَابُ اَلْمُسْنَدِ لاَ يَجُوزُ اَلاِسْتِنَادُ إِلَيْهِ عِنْدَنَا وَ بِالْجُمْلَةِ لاَ طَرِيقَ لَنَا إِلَى إِثْبَاتِ كَوْنِهِ قَضِيَّةً مُسْتَقِلَّةً

این روایات، مواردی بود که «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» به صورت مستقل در آن ها نقل شده و ما بر آن اطلاع یافتیم، اما اثبات استقلال «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» به وسیله­ی روایات مذکور، مشکل است؛ زیرا مراسیل مذکور، حجیّت نداشته و ظهوری در این که «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ»، مستقلاً از معصوم صادر گردیده، ندارند. و شاید استشهاد فقهاء به «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ» در این مراسیل، بر طبق همان مضمونی است که در ماجرای سمرة بن جندب وارد گردیده و محتمل است برخی از برخی دیگر آن را أخذ کرده و در نتیجه آن مراسیل، مرسله­ای واحد بوده است. و همچنین استناد به کتاب مسند أحمد بن حنبل ، طبق مذهب ما، جایز نیست . و به طور کلی: راه و طریقی جهت اثبات این که «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ»  قضیه و حدیثی مستقل بوده، برای ما وجود ندارد.

فَمَا اِدَّعَى بَعْضَ أَعَاظِمِ اَلْعَصْرِ رَحِمَهُ اَللَّهُ فِي رِسَالَتِهِ اَلْمَعْمُولَةِ فِي قَاعِدَةٍ لاَ ضَرَرَ مِنْ قَوْلِهِ وَ عَلَى أَيِّ حَالٍ وُرُودُهُ مُسْتَقِلاً عَلَى اَلظَّاهِرِ مِمَّا لاَ إِشْكَالَ فِيهِ إِنْ كَانَ مُرَادُهُ مِنَ الوُرُودِ هُوَ الأَعَمُّ مِنَ اَلْحُجَّةِ فَهُوَ كَذَلِكَ لِوُرُودِهِ فِي مُسْنَدِ أَحْمَدَ وَ غَيْرِهِ كَذَلِكَ وَ إِنْ كَانَ مُرادُه ثُبُوتَ الْوُرُودِ فَلا دَلِيلَ عَلَيْهِ يُمْكِنُ الاِسْتِنادُ إِلَيْه

بنابراین آنچه بعضی از بزرگان معاصر[مرحوم نائینی] – در رساله اش که در قاعده­ی «لا ضرر» تدوین یافته- ادعاء کرده به این بیان که: در هر حال، اشکالی در ورود «لا ضَرَرَ و لاضِرَارَ»  به صورت مستقل، نیست؛ اگر مرادش از ورود، اعمّ از حجت و غیر حجت[معتبر و غیر معتبر] می­باشد، پس این چنین است و حرف صحیحی است؛ زیرا در مسند أحمد بن حنبل و غیر آن به صورت مستقل وارد گردیده است، و اگر مرادش از ورود، ثبوت ورود و حجت[یعنی روایات و ادله ی معتبر] بوده، پس دلیلی بر آن وجود ندارد تا استناد به آن ممکن باشد.